Cúng ông Công ông Táo là phong tục tập quán được người Việt gìn giữ hàng nghìn năm và thực hành vào dịp trước Tết Nguyên Đán. Sau lễ cúng, các gia đình cùng nhau dọn dẹp, trang hoàng nhà cửa, dựng cây nêu, chuẩn bị thực phẩm, chế biến các món ăn đặc trưng, thực hành các phong tục cổ truyền, … sum vầy bên nhau để đón chào năm mới.

Theo quan niệm dân gian, 23 tháng Chạp (23/12 âm lịch) là ngày cúng ông Táo về chầu trời để báo cáo với Ngọc Hoàng những chuyện đã xảy ra trong năm ở hạ giới. Để tiễn Táo Quân về trời sau một năm ở cùng bách gia trăm họ dưới nhân gian, người ta bày mâm cúng đủ đầy lễ vật với cá chép làm phương tiện cho ông Táo bay về trời.

Ba vị thần Bếp trong tín ngưỡng người Việt

Ảnh: Tranh “Táo Quân Vị” – họa sĩ Nam Ngọc Đoàn Thành Lộc

Vị Táo Quân đầu tiên là Phạm Lang, ngồi bên trái khán thờ. Dân gian quen gọi là Thổ Công [土公]. Ông phụ trách căn bếp của gia đình, nơi được xem là trái tim của ngôi nhà. Hiệu đầy đủ của ông là Đông Trù Tư Mệnh Táo Phủ Thần Quân [東廚司命灶府神君]. Thổ Công đội mũ Tú Tài, mặc giao lĩnh xanh lá. Màu áo này đại diện cho hành Mộc, tượng trưng cho sự sinh sôi nảy nở, trù phú, bội thu. Ông cầm chiếc hốt trong tay, ngầm biểu ý chư thần tấu việc nhân sinh lên thượng giới.

Thị Nhi là vị Táo Quân thứ hai, ngồi giữa hai người còn lại. Dân gian quen gọi là Thổ Kỳ [土祈], phụ trách việc chợ búa, dụng lửa. Hiệu đầy đủ của bà là Ngũ Phương Ngũ Thổ Phúc Đức Chính Thần [五方 五土福徳正神]. Bà còn được gọi là Ngũ Thổ Vạn Phúc Phu Nhân [五土萬福夫人]. Thổ Kỳ quấn khăn lươn, áo lập lĩnh màu cam ở trong, đối khâm đỏ khoác ngoài. Màu áo đỏ và cam đại diện cho hành Hỏa, tượng trưng cho căn bếp ấm cúng, lúc nào cũng đỏ lửa đủ đầy. Bà cầm một cái quạt để gia giảm ngọn lửa, giữ cho gia sự trong nhà được bình yên, gia đạo thuận hòa.

Vị Táo Quân cuối cùng là Trọng Cao, ngồi bên cánh phải khán thờ. Dân gian quen gọi là Thổ Địa [土地], phụ trách nhà cửa và đất đai. Hiệu đầy đủ của ông là Bản Gia Thổ Địa Long Mạch Tôn Thần [本家土地龍脈尊神]. Thổ Địa đội mũ Tú Tài, khoác giao lĩnh vàng. Màu áo vàng đại diện cho hành Thổ, tượng trưng cho đất đai màu mỡ, thịnh vượng phát triển. Ông cầm một cuốn sổ, biểu ý để ghi lại những việc tốt, việc xấu của gia chủ.

Quan niệm về ba vị thần bếp gồm hai nam một nữ có thể là một biểu ý tượng trưng cho quẻ Ly trong Bát Quái. Quẻ Ly vốn là quẻ của Lửa. Biểu tượng của Quẻ Ly gồm hai vạch đơn, thể hiện cho tính dương, tính nam; và một vạch đứt, thể hiện cho tính âm, tính nữ. Lại có một biểu trưng khác cho hình tượng bộ ba Táo Quân là chiếc bếp kiềng ba chân hay ba ông đầu rau ở tại các căn bếp truyền thống của người Việt luôn đứng thẳng trên mọi địa hình. Những sự tương đồng này vẫn hay được liên tưởng khi nhìn về hình tượng Hai Ông Một Bà trong gia đình nhà Táo.

Nghi thức cúng ông Công ông Táo 2025

* Bao sái, dọn dẹp

Bao sái, dọn dẹp nên tổ chức vào ngày 22 tháng Chạp (Thứ ba) để chuẩn bị cho chu toàn, thong thả.

Gia chủ chuẩn bị trang phục chỉnh tề, sạch sẽ lên hương khấn mời các chân linh anh linh tạm khuyết mặt để tiến hành dọn dẹp. Sau đó quét, đánh bóng các đồ thờ, lau rửa bát hương, tỉa chân hương hoặc bỏ hết chân hương, thay tro bát hương, … theo phong tục các địa phương (nên dùng khăn sạch, nước sạch pha rượu trắng + gừng tươi để lau rửa). Nếu thay bát hương hoặc bàn thờ, xin đem đốt hoặc thả xuống dòng nước lớn. Công việc hoàn thành gia chủ thắp hương mời chư vị Phật, Thánh, Thần, Quan, Gia tiên, Anh linh,… hồi vị, an tọa tại gian thờ.

*Thời gian cúng:

Phong tục của người Việt, trước và trong ngày 23 tháng Chạp, nhà nào cũng tiễn ông Táo lên chầu trời. Năm nay ngày cúng ông Công ông Táo là ngày trong tuần nên gia chủ có thể lựa chọn giờ cúng cho phù hợp với tình hình công việc (không sang giờ Tý 23h của ngày 22/01/2025), giờ Mão (5h-7h) được khuyến khích.

Trong Kinh Táo Vương được khắc mộc bản hiệu Gia Long thứ 16 năm Đinh Sử tháng 12 ghi chép :

“Mùng 3 tháng 8 đản sinh

24 tháng Chạp thiên đình dâng tâu.

Sắm sanh hoa quả đèn dầu,

Kiến thành lễ bái để cầu an khang.

30 Tết quét sửa sang,

Đĩa hoa, chén nước, đèn hương kính thành”

Ngày 24 ông mới triều thiên tức vào giờ Tý ngày 24 (23h ngày 23) nên nếu ai có việc bận có thể lễ buổi chiều, buổi tối chứ không phải trước giờ Ngọ (11h-13h) như mọi người hay kháo nhau.

* Lễ cúng

Trên bàn thờ có ba chiếc mũ mới bằng giấy: một màu vàng ở giữa, hai màu đen ở hai bên – tức một bà hai ông – không có cỗ mặn, chỉ cúng hương hoa trà quả, và có ba con cá chép đang bơi trong chậu thau. Ba con cá chép có ý nghĩa làm phương tiện để Táo quân lên chầu trời. Sau khi cúng, mũ được đốt và cá chép được mang ra thả ở ao, hồ, sông …

Sớm ngày 23 Tết, các bà nội trợ ra chợ, chuẩn bị cho mâm cỗ cúng Táo quân. Một thứ không thể thiếu trong buổi đi chợ là cá chép. Cá Chép Vàng (còn gọi là Cá Chép Tiên), là một loài động vật sống ở trên Thiên Đình, kiếp trước sống trên trời, do phạm phải lỗi, nên bị Thượng Đế đày xuống trần gian tu hành, để chuộc lại tội lỗi của mình gây ra khi vượt qua Vũ Môn hóa rồng thì mới được quay trở lại Thiên Đình (cá chép vàng cũng là hóa thân của Ca Diếp – đồ đệ của đức Phật Thích Ca Mâu Ni sau khi ngài hóa để đi tìm, sửa chữa những lỗi lầm đang tồn tại của bản thân và của cả Phật Giáo). Còn Ông Táo là do Thượng Đế phái xuống trần tục để theo dõi loài người, xem ai là người Thiện, người Ác. Sau đó Ông Táo bay về Thiên Đình để tâu lên Thượng Đế những việc ở dưới trần gian. Muốn bay lên Trời, thì Ông Táo phải nhờ đến Cá Chép mới lên được.

Làm lễ cúng ông Công ông Táo tùy nếp từng nhà, “con giàu một bó, con khó một nén” nên các gia đình cân nhắc dựa trên điều kiện thực tế, tránh lãng phí, tốn kém. Thông thường mâm cúng bao gồm:

– “Phục trang” của Táo quân.

– Ba con cá chép vàng loại nhỏ, (nhớ để vào cái bình cao cao kẻo cá nhảy ra ngoài). Tuy nhiên có nhà không cần cá sống, vì đã có cá chép giấy, thường bán kèm trong túi “phục trang”. Nhà nào gần ao hồ, sông suối thì nên mua cá sống, cúng xong thì đem thả (nếu nhà có trẻ con, cho các cháu đi thả cá và giảng giải cho các cháu biết phong tục thì rất hay). Thả cá xong, xin nhớ đừng vứt túi ni-lông xuống sông hồ, kẻo không những không được phúc phóng sinh, mà còn bị vướng vào nghiệp sát sinh.

– Hương nhang, hoa tươi, trà, quả, cau, trầu, dầu, nến

– Ngũ cốc (Năm nay – Ất Tỵ 2025 nhuận 2 tháng 6 gọi là lục trùng không thuận cho mùa màng nên cúng ngũ cốc mong được thuận hòa)

Lưu ý :

– Nếu chư vị muốn đặt bàn thờ Ông Táo ở khu vực bàn thờ gia tiên thì cũng được, nhưng phải làm thành một mâm riêng, phân biệt với mâm cúng gia tiên.

– Ngày tiễn ông Táo, các nơi đều cúng bái, hương khói, hóa mã … Vậy xin hết sức cảnh giác để tránh hỏa hoạn trong tiết trời hanh khô. Vàng hương khi đốt xong, cần gom lại cho sạch sẽ, đảm bảo vệ sinh môi trường.

– Nhà có trẻ con, nên giảng giải cho con cháu hiểu biết về phong tục cổ truyền cúng ông Táo của người Việt ta.

– Văn khấn tiễn Táo Quân tại gia đình (trích Đạo thờ tổ tiên dân tộc Việt, tham khảo)

Con kính trình Phật, Thánh, Thần, Quan nước Việt! (5 lần)

Con xin trình Mẹ, trình Cha

Trình Phật, trình Thánh nước nhà Việt Nam

Trình lên các Cấp, các Ban

Hội đồng Tiên Tổ nước Nam Việt mình

Hội đồng Phật Thánh anh linh

Tam Tổ Phật Việt con trình, con tâu

Con trình lên Bắc Địa Hầu

Quan Nam Tào lại kính cầu độ an

Tam Tòa Thánh Mẫu giáng đàn

Công Đồng Tứ Phủ phát ban lộc tài

Ba Cha giáng thế hùng oai

Giúp con giúp cả những ai chưa tường

Con trình Thổ Địa muôn phương

Thần Hoàng bản xứ độ thương đất lành

Thời gian thấm thoắt đưa nhanh

Hôm nay ngày cuối đông hanh lá vàng

Chúng con tạ lễ Thiên đàng

Tạ lễ Tiên Tổ, Thần Hoàng làng ta

Thổ Thần, Thổ Địa đất nhà

Đông, tây, nam, bắc được là bình an

Con xin kính lễ các Quan

Quản cai đất ở địa bàn nhà con

Nếu động chạm, lỗi chưa tròn

Xin Quan xá lỗi cháu con dưới trần

Đất nay sinh phúc, sinh phần

Đất lành chim đậu phúc ân đời đời

Nay con xin được trình lời

Nhân ngày Ông Táo “chầu” Trời báo công

Một năm Ông độ, Ông trông

Giúp cho công việc hanh thông lên nhiều

Nhờ ơn Ông độ sớm chiều

Nhà thêm yên ấm, thương yêu thuận hòa

Hôm nay tạm biệt đất nhà

Ông về báo cáo cửa Tòa cõi Thiên

Chúng con nay ở dưới miền

Kính xin tạ lễ một niên an lành

Xin độ cây phúc tươi xanh

Sang một năm mới ngọt lành quả thơm

Tín chủ con là: … Chúng con ngụ tại: …

Con kính trình Phật, Thánh, Thần, Quan nước Việt! (3 lần)